Embedded Files
Hát Xoan tại thành phố Việt Trì tỉnh Phú Thọ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại
Hát xoan là loại hình dân ca lễ nghi phong tục hát thờ thần, thành hoàng với hình thức nghệ thuật đa yếu tố: có nhạc, hát, múa; thường được biểu diễn vào dịp đầu xuân, phổ biến ở vùng đất tổ Hùng Vương - Phú Thọ, một tỉnh thuộc vùng trung du Việt Nam. Ngày 24/11/2011, tại Hội nghị lần thứ sáu của Ủy ban liên chính phủ về Bảo tồn Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO tổ chức tại Bali - Indonesia, Hồ sơ Hát Xoan - Phú Thọ của Việt Nam đã được ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp. Tối 3/2/2018, tại Miếu Lãi Lèn, xã Kim Đức, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ phối hợp với Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch tổ chức Lễ đón bằng của UNESCO ghi danh hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của vùng đất Tổ Hùng Vương. Hát Xoan Phú Thọ thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, là hát cửa đình, hội tụ đa yếu tố nghệ thuật như nhạc, hát, múa...
Hát xoan được vinh danh góp phần tôn vinh các giá trị, đạo lý của Việt Nam, khẳng định vị thế dân tộc Việt Nam trong thời kỳ hội nhập. Ngày 24/11/2011, Hát Xoan được chính thức công nhận là di sản văn hóa phi vật thể là một thành công rất lớn.
Đặc điểm và Thể cách Hát Xoan
Không giống với các loại hình nghệ thuật dân gian thông thường, hát Xoan được sử dụng nhiều trong các nghi lễ
cúng bái tổ tiên mang giá trị tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng, tổ tiên của dân ta được biểu diễn vào các dịp giỗ tổ.
Thời điểm hát được quy định tại một điểm nhất định, mỗi "phường" chọn một vị trí cửa đình để nhân dân địa phương kết nghĩa với nhau. Theo lệ dân tại chỗ là vai anh, họ (làng khác) là vai em. Khi kết nghĩa rồi cấm trai gái hai bên dân và họ kết hôn với nhau vì là anh em.
· Phường hát xoan là một tổ chức văn nghệ của làng, phần lớn là những người có quan hệ họ hàng với nhau. Hát Xoan là tiếng hát dâng thần linh, cầu chúc, khấn nguyện thần linh ban phúc cho dân làng...
· Đứng đầu một phường Xoan là ông trùm phường - người dạy nghệ thuật hát xoan, đồng thời là người tổ chức biểu diễn. Theo hầu ông trùm là các cô đào trẻ.
· Trong hát xoan, múa và hát luôn đi cùng kết hợp với nhau, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca
· Hát Xoan có 3 chặng: Hát nghi lễ, hát quả cách và hát giao duyên (hát hội):
@ Hát Nghi Lễ là hát thờ cúng các Vua Hùng và thần thành hoàng làng, nội dung của các câu Hát Xoan thường tưởng nhớ công ơn vua Hùng, tổ tiên và mong muốn được phù hộ, mùa màng bội thu, an khang thịnh vượng. Ca từ sử dụng mang tính dân dã kết hợp với sự trang nghiêm, nho nhã thể hiện được lòng thành kính với các vị vua Hùng, thần linh gồm các bài: Hát chào Vua, mời Vua, Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang, Đóng đám.
Đây là phần đầu tiên trong biểu diễn hát Xoan, phục vụ cho các nghi lễ cúng bái thần linh, vua Hùng. Vì là phần rất quan trọng nên những người hát phần nghi lễ sẽ được tuyển chọn vô cùng kỹ càng và khắt khe. Phần hát nghi lễ này phải là trọn vẹn và hoàn hảo nhất từ trang phục, giọng hát và phần múa.
Hát nghi lễ luôn có những mâm cúng dâng lên sau đó là màn mời chào đức Vua về làng, khi tục dâng lễ hoàn thành đoàn kiệu bát công do 8 chàng trai trẻ trung, tuấn tú chưa vợ và nhà không có tang với đầy đủ phướn, trướng, chiêng vang lên để rước vua từ điện về đình. Dưới gầm kiệu sẽ có 4 xoan đào trẻ tuổi chưa chồng hát điệu phụ giá.
@ Hát Quả Cách: quả là bài, cách là lối hát. Hát Xoan được tạo nên từ nhiều yếu tố như ca múa, nhạc, thơ tuy chúng không thường xuyên được trình diễn trên sân khấu nhưng lại có tính nghệ thuật rất cao. Múa và hát được kết hợp chặt chẽ với nhiều hình thức các đào hát múa trên chiếu, kép nam đúng bên cột đình hát dẫn cách Phần quả cách trong hát Xoan thường rất phong phú và được biến tấu linh hoạt, phù hợp với mọi tầng lớp xã hội cũng như mọi lứa tuổi, hiện còn lưu giữ 15 quả cách gồm: nhàn ngăn cách, xoan thời cách, tràng mai cách, đồng dẫy cách, mục đồng cách, thuyền chèo cách, tứ mùa cách, kiều giang cách, chơi dân cách…
@ Hát Giao Duyên/Hát Hội: mang tính trữ tình tự do phóng khoáng nam nữ trao duyên gồm nhiều bài: Thết trầu (còn gọi là Bợm gái), Xin huê - Đố huê; Đố chữ, Hát đúm, Cài huê, Hát múa mời rượu, Hát tiều ngư canh mục - còn gọi là mò cá (cầu mong sinh sôi), Bỏ bộ - múa Bỏ bộ chính là phần múa minh hoạ, hát tới đâu múa theo tới đó một chân thực, sống động nhất.
Hát giao duyên, phần cuối cùng trong biểu diễn Hát Xoan Phú Thọ, gần gũi cuốn hút thể hiện tình yêu chân thành giữa các cặp nam thanh nữ tú.
Nội dung của các bài Xoan cũng ngày càng trở nên phong phú hơn từ lối hát giao duyên nam nữ, phú, lý, ghẹo,… thêm cả phần trò chơi để thu hút người tham gia diễn xướng. Giờ đây vào các buổi hát Xoan đầu năm sẽ không chỉ có các nghệ nghệ nhân biểu diễn mà chính những khách đến thờ cúng cũng có thể tham gia vào buổi hát Xoan. Hát Xoan còn mang tính cộng đồng.
Hát xoan mang tính cộng đồng cao
Các Làng Hát Xoan
Xoan có nguồn gốc từ Phú Thọ. Bốn phường xoan cổ bao gồm An Thái, Phù Đức, Kim Đới, Thét là bốn phường Xoan nổi tiếng của tỉnh Phú Thọ sau lan tỏa tới các làng quê đôi bờ sông Lô, sông Hồng, qua cả tỉnh Vĩnh Phúc. Bốn phường xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và Thét nằm ở hai xã Kim Đức và Phương Lâu (Phú Thọ) từ xưa được cộng đồng của 30 làng, 18 xã của tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc mời đến biểu diễn. Vì thế hát xoan mới ghi dấu tại nhiều làng quê ngoài vùng Phú Thọ và Vĩnh Phúc. Hát Xoan là nghệ thuật dân gian nổi tiếng của Phú Thọ.
Hát Xoan tiếng Anh là gì?
Hát Xoan trong tiếng Anh có thể gọi trực tiếp là Xoan Singing để bảo tồn nguyên nét đẹp của nghệ thuật này hoặc có thể gọi là folk song of Phu Tho province để chỉ giai điệu riêng có của tỉnh Phú Thọ.
Nguồn gốc của hát Xoan Phú Thọ
Không ai biết chính xác về nguồn gốc của nghệ thuật hát Xoan Phú thọ. Tương truyền rằng khi vua Hùng tìm đất để đóng đô xây dựng đất nước dừng chân nghỉ tại Phù Đức – An Thái (quê của nghệ thuật Xoan) đã nhìn thấy lũ trẻ ở đây chăn trâu vui vẻ hát múa. Vua đã rất thích và dạy thêm cho chúng một số điệu múa nữa gọi là điệu Xoan tiên.
Theo một tích khác truyền lại thì vì vợ của vua Hùng bị khó sinh nên đã mời nàng Quế Hoa có tài nghệ múa hát hơn người về biểu diễn cho vợ vua, sau đó giúp bà sinh được ba người con trai tuấn tú, tài giỏi. Vua vì rất vui nên đã cho công chúa, cung nữ học theo điệu múa của nàng Quế Hoa, thời gian đó đúng vào mùa xuân nên hát Xoan ban đầu được gọi là hát Xuân.
Theo nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng nghệ thuật hát Xoan chính thực xuất hiện từ thế kỷ 15 vào thời Hậu Lê. Bởi ca từ của Xoan rất giống với văn chương, phong cách sử dụng ngôn từ của thời này với thể thất ngôn, vừa xen kẽ những câu 6 tiếng.
Hát Xoan là kết quả của quá trình sáng tạo mạnh mẽ
Sự sáng tạo của các nghệ nhân làng Xoan không chỉ là qua điệu múa, tiếng hát mà còn những chủ đề luôn được làm mới, mở rộng, cách sử dụng từ ngữ. Mỗi làng Xoan lại có đặc trưng riêng trong cách biểu diễn, mang tính sáng tạo của từng cộng đồng.
Ban đầu hát Xoan bắt nguồn từ 4 làng cổ ở Phú Thọ và nhanh chóng lan rộng, phát triển ở nhiều khu vực khác nhau, tập trung nhiều ở hai tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc. Sở dĩ loại hình nghệ thuật này lại có thể phát triển mạnh mẽ và tồn tại cho tới tận ngày nay chính là bởi tín ngưỡng của dân ta cũng như sự sáng tạo không ngừng của các cộng đồng Xoan gìn giữ nét đẹp cũ, sáng tạo thêm những điểm mới khiến chúng có sự thu hút với người dân.
Hát Xoan là kết quả của quá trình sáng tạo mạnh mẽ
Nhạc cụ:
Nhạc cụ chính được sử dụng trong biểu diễn hát Xoan đó là trống và phách tre.
Kép nam sẽ là người hát dẫn (lĩnh xướng) và múa đệm với trống con, trống cái.
Trang phục:
· Nam thường mặc áo the, khăn xếp với quần trắng hay áo cánh trắng, khăn đỏ , giây lưng đỏ với quần trắng
· Nữ mặc áo năm thân nâu hay nâu đỏ, khăn mỏ quạ
Bài Hát Xoan hay nhất:
· NHẬP TỊCH MỜI VUA (Phường Xoan Phù Đức)
· GIÁO TRỐNG – GIÁO PHÁO (Phường Xoan Phù Đức)
· THƠ NHANG (Phường Xoan Kim Đới)
· ĐÓNG ĐÁM (Phường Xoan Thét)
· TRỐNG QUÂN (Chặng hát đón đào) (Phường Xoan An Thái)
· XIN HUÊ – ĐỐ HUÊ (Phường Xoan Kim Đới)
· ĐỐ CHỮ (Phường Xoan Thét)
· HÁT ĐÚM (Phường Xoan Phù Đức)
· BỎ BỘ (Phường Xoan An Thái)
· HÁT BỢM GÁI (Phường Xoan Kim Đới)
· HÁT RU – MỜI RƯỢU (Phường Xoan Thét)
· HÁT MÓ CÁ (Phường Xoan Kim Đới)
· KIỀU GIANG CÁCH (Phường Xoan Phù Đức)
· NHÀN NGÂM CÁCH (Phường Xoan Thét)
· CHÀNG MAI CÁCH (Phường Xoan Kim Đới)
· XOAN THỜI CÁCH (Phường Xoan An Thái)
· HẠ THỜI CÁCH (Phường Xoan Phù Đức)
· THU THỜI CÁCH (Phường Xoan Thét)
· ĐÔNG THỜI CÁCH (Phường Xoan Kim Đới)
· NGƯ TIỀU CANH MỤC CÁCH (Phường Xoan An Thái)
· TỨ MÙA CÁCH (Phường Xoan Phù Đức)
· ĐỐI DÃY CÁCH (Phường Xoan An Thái)
· HỒI LIÊN CÁCH (Phường Xoan Thét)
· TỨ DÂN XOAN CÁCH (Phường Xoan An Thái)
· HÒ CHÈO CÁCH (Phường Xoan Kim Đới)
· CHƠI DÂU CÁCH (Phường Xoan Phù Đức)
Nghệ nhân hát Xoan nổi tiếng tại Phú Thọ
1. Nghệ nhân Nguyễn Thị Biên
Từ năm 1996 tới nay tích cực tham gia các hoạt động biểu diễn, truyền dạy tại phường xoan An Thái, có phục vụ trong việc lập hồ sơ hát Xoan đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể nhân loại.
2. Nghệ nhân Bùi Thị Hồng
Bà sinh năm 1947 tham gia hát xoan từ những năm 1990, là một trong những người có đóng góp lớn trong việc khôi phục và xây dựng phường Xoan An Thái. Ngoài ra bà còn tham gia biểu diễn Xoan tại nhiều di tích trong và ngoài địa phương.
3. Nghệ nhân Bùi Thị Kiều Nga
Hiện là trưởng phường Xoan Thét có công lao gìn giữ và phát triển các hoạt động biểu diễn, duy trì và truyền dạy tại phường Xoan này. Tích cực tham gia các hoạt động biểu diễn Xoan trong và ngoài tỉnh, khôi phục các tập tục hát Xoan.
4. Nguyễn Văn Quyết
Ông hiện là trưởng phường Xoan Kim Đái nắm giữ vai trò quan trọng trong việc tổ chức các hoạt động của phường xoan. Thực hành truyền dạy và tổ chức nhiều buổi diễn Xoan quảng bá, bảo tồn di sản văn hoá nhân loại.
Lưu Giữ Truyền Dạy
Theo khảo sát của tỉnh Phú Thọ, hiện còn khoảng 150 nghệ nhân hát xoan, nhưng chỉ có khoảng 10 người có khả năng truyền dạy, toàn tỉnh có khoảng gần 100 người tham gia các phường xoan, nhưng chỉ khoảng 50 người biết hát. Các di tích như đình, miếu, nơi diễn ra các sinh hoạt hát xoan từ xa xưa nay chỉ còn khoảng hơn 10 di tích.
Trong 2 năm qua 2013, 2014, tỉnh Phú Thọ đã tổ chức nhiều lớp đào tạo nghệ nhân kế cận tại 2 xã Kim Đức và Phượng Lâu với gần 100 học viên tham gia. Mục đích của việc tổ chức các lớp đào tạo nghệ nhân kế cận là tăng cường nhận thức về bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đồng thời, phát huy vai trò của các nghệ nhân cao tuổi, truyền dạy, tập huấn cho thế hệ trẻ để hát Xoan ngày càng được lan tỏa trong cộng đồng. Tỉnh Phú Thọ đã đưa hát xoan vào trường học để làm tăng hiểu biết về hát xoan cho học sinh, sinh viên.
Hát Xoan được trường Tiểu học Kim Đức lựa chọn dạy cho học sinh
vào các tiết âm nhạc, lịch sử, địa lý. Ảnh: Công Đạt
Hát Xoan Thiếu Nhi
(Bài viết tham khảo trích đoạn từ các nguồn trên mạng Wikipedia, Vietnam+, Bảo Châu, Minh Ngọc, Tuyentb, Thảo Vy...)
Page updated
Google Sites
Report abuse